Z niecierpliwością czekamy na realizację pierwszych projektów cyrkularnych w Polsce. Rodzime rozwiązania już wkrótce mogą bowiem stać się powodem do dumy i lokalnym źródłem dobrych praktyk.
Nic nie stoi na przeszkodzie, aby rozpocząć w Polsce projektowanie architektury cyrkularnej. Nie mamy już wymówki w postaci utrudnionego dostępu do informacji czy braku odpowiednich przepisów. Odkąd Unia Europejska opublikowała Przejście w gospodarkę o obiegu zamkniętym (ang. contributing to a circular economy) – jako jeden z celów środowiskowych Taksonomii – pojawiły się konkretne wytyczne techniczne w zakresie projektowania cyrkularnego. Założeniem celu związanego z GOZ (gospodarką obiegu zamkniętego) jest zachęcanie inwestorów do realizacji nieruchomości opartych na filozofii cyrkularnej. Możemy więc oczekiwać, że liczba tego rodzaju inwestycji będzie wzrastać.
Na drodze do wdrażania zasad gospodarki o obiegu zamkniętym stoją jednak niska świadomość dotycząca tego rodzaju projektowania oraz mylne przeświadczenie, że w GOZ najważniejsze kwestie to odpady oraz produkcja materiałów budowlanych. W rzeczywistości cyrkularność w budynku opiera się na obszarze materiałowym i funkcjonalnym w równym stopniu.
Projektowanie cyrkularne polega głównie na wyznaczaniu rozsądnych rynkowych sposobów przedłużania życia budynku oraz świadomym planowaniu daty jego śmierci. Kluczowa w tym procesie jest zmiana myślenia architekta – intencję projektowania wiecznej architektury powinien on zastąpić użytkową koncepcją określonej długości istnienia nieruchomości, która to długość nie powoduje ostatecznego zmęczenia i wytworzenia negatywnej tożsamości miejsca. Chodzi o zaplanowanie cyklu życia obiektu w taki sposób, aby jego rozbiórka i ponowne użycie materiałów czy komponentów w następnych realizacjach były w jak największym stopniu skuteczne. Takie założenie określa się jako myślenie cyklem życia (ang. life cycle thinking), pozwalające uniknąć przenoszenia obciążeń środowiskowych z jednego etapu życia budynku na drugi.
Dodatkowo cyrkularność kładzie nacisk na zachowanie jak najwyższej wartości architektury przez cały cykl życia. To sprawia, że jej projektowania powinny podejmować się osoby doświadczone, które potrafią zaplanować całą fazę eksploatacji, a nie tylko skupić się na momencie przekazania budynku do użytkowania. Obiekty oddziałują bowiem na nasze zdrowie dopiero wtedy, gdy z nich korzystamy, więc zadbanie, aby wpływ na to zdrowie był pozytywny, powinno stanowić główny cel projektanta.
Założenia architektury cyrkularnej wymagają od architektów koordynacji parametrów elementów budynków (np. okien czy modułów konstrukcyjnych) z firmami odpowiedzialnymi za rozbiórkę oraz podmiotami zajmującymi się identyfikowaniem odbiorców tych elementów. Włączenie do zespołu konsultanta ds. urban mining (zajmującego się taką identyfikacją) pozwala na odpowiednie przekierowanie wyeksploatowanych materiałów, które dzięki temu stają się częścią kolejnego budynku, zyskują nowe życie, nierzadko zmieniając swoje pierwotne przeznaczenie.
Cykl dyskusji na temat inwestycji powinien być więc zamknięty – cyrkularny, a nie liniowy (w przypadku podejścia liniowego kontakt i wymiana doświadczeń między architektem a odbiorcą odpadów nie występuje ze względu na odległy czas dzielący ich pracę).
Gospodarka cyrkularna nie jest wyłącznie alternatywnym modelem działań minimalizujących zużycie surowców czy ilość odpadów. Jest to wariant projektowania w pełni realizujący dotychczasowe idee zrównoważonego rozwoju. Wiąże się jednak z ogromnym wysiłkiem, którego wymaga zmiana znanych i wdrażanych od lat praktyk projektowych.
Wykonawcy są odpowiedzialni za bezpośrednie pozostawianie śladu środowiskowego, dlatego ich rola jest bardzo istotna. Na etapie zamawiania materiałów budowlanych (lub organizowania przetargu na ich zakup) kluczowa okazuje się świadomość uwarunkowań, jakie powinny one spełniać. Dodatkowo sposób wbudowania tych materiałów determinuje potencjał ich ponownego użycia, a ustalenia dotyczące samego zamawiania (np. wcześniejsze uzgodnienie między dostawcą a odbiorcą rodzaju i liczby elementów prefabrykowanych/półprefabrykowanych) mogą znacząco wpłynąć na drogę oraz czas realizacji.
Wprowadzenie gospodarki cyrkularnej w sektorze budownictwa wymaga szczegółowej analizy wbudowywanych materiałów pod kątem możliwości zapewnienia ich łatwego demontażu. Przy ponownym wykorzystaniu elementów z rozbiórki pojawia się kwestia ich diagnostyki – konieczny jest więc rozwój oraz dostęp do nowoczesnych narzędzi, które ją umożliwią.
CELE PROJEKTOWANIA CYRKULARNEGO1:
Gospodarka o obiegu zamkniętym w budownictwie zakłada maksymalne wykorzystanie użytych materiałów, w pierwszej kolejności poprzez długofalowe planowanie i projektowanie z myślą o dłuższym czasie użytkowania, możliwości łatwej zmiany pełnionej funkcji budynku, naprawie i utrzymaniu zasobów budowlanych, ponownym ich wykorzystaniu oraz recyklingu.
Najważniejsze zasady projektowania budynków cyrkularnych:
Cyrkularność zachęca do poszukiwań i prób powtórnego wykorzystania materiałów. Kreatywność w tym obszarze jest ogromna. Niestety równie duża pozostaje dysproporcja pomiędzy poszczególnymi krajami Unii Europejskiej w zakresie transformacji w kierunku gospodarki o obiegu zamkniętym. Taki stan utrzyma się prawdopodobnie przez kolejnych kilka lat2. Na szczęście dobrych praktyk w tej dziedzinie nie brakuje – przykładami powtórnego wykorzystania materiałów są m.in. funkcjonujące na rynku od ponad dekady płytki fasadowe wykonane z butelek po szamponach czy mała architektura wybudowana z przetworzonych starych ubrań. Opracowanie prawdziwie zrównoważonych materiałów budowlanych stanowi jednak nie lada wyzwanie, ponieważ „pełnoprawne” elementy budynku muszą spełniać wiele rygorystycznych wymagań technicznych (w przypadku okładzin elewacyjnych jest to wiatro- i ognioodporność oraz odporność na długotrwałe działanie warunków atmosferycznych).
Architektura cyrkularna z założenia wyklucza monofunkcyjny charakter obiektów. Kluczowa dla inwestycji – zarówno w kontekście użytkowania, jak i klimatycznym – jest możliwość adaptacji. GOZ zakłada bowiem dostosowywanie się i do zmian klimatu, i do rygorystycznej ścieżki dekarbonizacji oraz zeroemisyjności.
Brak aspektu adaptacyjności na etapie projektowania architektury może skutecznie utrudnić modernizację lub sprawić, że jej realizacja będzie budziła kontrowersje. Bo czy złe biuro ma szansę stać się dobrym mieszkaniem? To zależy przede wszystkim od głębokości traktu biurowego, pozwalającego na doświetlenie światłem słonecznym wszystkich pomieszczeń. Przykładowo, w Nowym Jorku, gdzie zmiana funkcji budynków biurowych po pandemii stała się zjawiskiem niezwykle popularnym, pojawiły się groźne dla zdrowia praktyki podziału powierzchni z wydzieleniem sypialni bez okien4. Powstaje przy tym pytanie o miejsce etyki zawodowej architektów, która ściera się z ich ograniczonymi możliwościami i chęcią renowacji oraz adaptacji istniejących budynków.
Branżą, z której pochodzi duża część odpadów, jest budownictwo. Przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym wymaga głębokiej transformacji całego sektora, począwszy od etapu koncepcji i projektu, a skończywszy na innowacyjnych produktach i wdrożeniu. Nie ma jednego uniwersalnego planu dla architektury o obiegu zamkniętym. W przyszłości wielu przedstawicieli głównego nurtu zrównoważonego rozwoju nie będzie miało alternatywy dla cyrkularności. Warto więc już teraz traktować budowanie z odpadów w kategoriach świadomego wyboru, który – miejmy nadzieję – stanie się w najbliższym czasie dobrą praktyką. ■
MARTA PROMIŃSKA
dr inż. arch., absolwentka Politechniki Krakowskiej; dyrektor ds. Zrównoważonego Rozwoju w Strabag Sp. z o.o., pełnomocniczka Zarządu Głównego SARP ds. Środowiska i Ochrony Klimatu; architektka, urbanistka, certyfikowany assessor LEED O+M; w 2020 r. uzyskała tytuł doktora na Politechnice Śląskiej; autorka wielu publikacji naukowych, w tym książek: Zdrowa Urbanistyka. Nowy standard planowania przestrzennego oraz Zdrowa Architektura. Nowy standard projektowania zrównoważonego; pełni funkcję doradcy w WELL City 2022–2024 Advisory, należy do Polskiego Stowarzyszenia Budownictwa Ekologicznego
1 Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego, Kompendium GOZ w budownictwie, s. 22; https://circon.plgbc.org.pl/wp-content/uploads/2023/10/Kompendium-GOZ-w-budownictwie-hires.pdf (data dostępu: luty 2024).
2 E. Mazur-Wierzbicka, Circular economy: advancement of European Union countries, Environmental Sciences Europe, 33/2021, numer artykułu: 111; https://doi.org/10.1186/s12302-021-00549-0 (data dostępu: luty 2024).
3 Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego, dz. cyt., s. 41.
4 E. Mazur-Wierzbicka, dz. cyt.
OD REDAKCJI
W Polsce obiekty w pełni cyrkularne nie powstają i nic nie wskazuje na to, aby sytuacja miała ulec zmianie. Cyrkularność najczęściej pojawia się w zakresie adaptacji i przebudów, ale nawet wtedy bardzo często konieczne są odstępstwa od rozporządzenia o warunkach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, co nie upraszcza, lecz utrudnia realizację. Z kolei wtórne użycie materiałów, nawet cegły rozbiórkowej, jest utrudnione przez wymóg certyfikacji materiałów budowlanych – w obecnych uwarunkowaniach bardzo trudnej do uzyskania. Poważnymi problemami są również odpowiedzialność projektanta i nowy, rozszerzony zakres jego działań, a także finansowa strona przedsięwzięcia – czy jakikolwiek bank udzieli kredytu na taką inwestycję? Jednostkowo realizacja cyrkularna prawdopodobnie jest możliwa, jednak w szerszej skali wymaga systemowych działań i nowych regulacji prawnych.
