Kraków – centrum dyskusji o przyszłości dziedzictwa

Tuż przed objęciem przez Polskę prezydencji w Radzie UE, 28 listopada 2024 r., w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie odbyła się konferencja Nowy Europejski Bauhaus: Dziedzictwo i Transformacja, która na stałe wpisała się w kalendarz najważniejszych wydarzeń, dotyczących dziedzictwa architektonicznego w Europie.

Zdjęcia: Paweł Mazur

Moderatorzy konferencji: Borysław Czarakcziew i Agata Wąsowska-Pawlik – dyrektor MCK

Było to pierwsze takie wydarzenie w Polsce, realizowane w ramach programu Kreatywna Europa. Przyciągnęło ono wybitnych ekspertów, polityków oraz przedstawicieli kluczowych instytucji europejskich.

Transformacja dziedzictwa w kontekście wyzwań XXI w.

Głównym tematem konferencji było spojrzenie na dziedzictwo architektoniczne przez pryzmat wyzwań, jakie stawia budownictwu wiek XXI. Nowy Europejski Bauhaus wprowadza odmienny, nowatorski sposób kompleksowego i multidyscyplinarnego podejścia do przestrzeni. Dlatego w centrum uwagi znalazły się kwestie związane z transformacją środowiska zbudowanego, z harmonizacją potrzeb współczesności i ochrony historycznego dziedzictwa oraz z realizacją celów zrównoważonego rozwoju w kontekście zmian klimatycznych.

Wydarzenie stanowiło forum wymiany doświadczeń między przedstawicielami organizacji, takich jak ICOMOS, Europa Nostra czy Architects’ Council of Europe (ACE), a także członkami Parlamentu Europejskiego i środowiskami naukowymi. Szczególne zainteresowanie wzbudziły kwestie poświęcone ponownemu wykorzystaniu budynków, nowoczesnym metodom ochrony dziedzictwa oraz edukacji w dziedzinie zrównoważonego rozwoju. Dużą wartością konferencji była możliwość spojrzenia na przestrzeń i miasto przez pryzmat doświadczeń nie tylko architektów, ale również osób innych profesji, zawodowo zajmujących się filozofią i ekonomią miast.

Prezydent ACE Ruth Schagemann

Deklaracja Krakowska

Jednym z najważniejszych rezultatów konferencji było przyjęcie Deklaracji Krakowskiej – pierwszego wspólnego dokumentu wypracowanego przez ICOMOS, Europa Nostra i ACE. Deklaracja, dostępna publicznie¹, stanowi pierwszy manifest integrujący główne zasady i cele związane z ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego w kontekście zmian ekologicznych i technologicznych. Dokument podkreśla potrzebę współdziałania wszystkich sektorów środowiska architektonicznego oraz promuje innowacyjne podejścia do zarządzania dziedzictwem. Jako kwestię istotną wskazuje też współpracę między przedstawicielami różnych sektorów – architektami, konserwatorami, urbanistami, politykami i społeczeństwem obywatelskim – mającą na celu stworzenie bardziej zrównoważonego i harmonijnego środowiska zbudowanego, które uwzględnia zarówno wartości historyczne, jak i współczesne potrzeby.

Sekretarz generalna Europa Nostra Sneška Quaedvlieg-Mihailović

Główne założenia Deklaracji Krakowskiej:

1. Zrównoważony rozwój w kontekście dziedzictw
   Deklaracja wzywa do realizacji projektów, które wspierają cele zrównoważonego rozwoju, takie jak: ograniczenie emisji dwutlenku węgla, efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych i minimalizowanie śladu środowiskowego. Postuluje również ponowne wykorzystanie istniejących budynków jako alternatywę dla wyburzeń, co pozwala na ochronę zasobów materialnych i niematerialnych oraz zmniejszenie ilości odpadów budowlanych.
2. Harmonia między nowoczesnością a tradycją
   Dokument podkreśla znaczenie zachowania tożsamości kulturowej Europy poprzez ochronę dziedzictwa historycznego, a jednocześnie wskazuje na konieczność wprowadzania innowacyjnych rozwiązań architektonicznych i technologicznych. Zaznacza możliwość harmonijnego współistnienia nowoczesnych technologii z tradycyjnymi formami architektonicznymi.
3. Społeczna rola dziedzictwa kulturowego
   W deklaracji podkreślono, że dziedzictwo kulturowe powinno służyć społeczeństwu, będąc nośnikiem wartości edukacyjnych, społecznych i emocjonalnych. Dokument zachęca więc do angażowania lokalnych społeczności w procesy decyzyjne dotyczące ochrony i wykorzystania dziedzictwa.
4. Innowacyjność i edukacja
   Kluczowym elementem dokumentu jest zwrócenie uwagi na edukację – w kontekście zarówno profesjonalistów, jak i społeczeństwa. Deklaracja promuje nowe metody szkoleniowe dla architektów, urbanistów i konserwatorów, uwzględniające wyzwania związane z ochroną dziedzictwa w dobie zmian klimatycznych. Wskazuje także na potrzebę edukacji społecznej w zakresie wartości i znaczenia dziedzictwa.
5. Partnerstwo międzysektorowe
   Deklaracja Krakowska postuluje współpracę między różnymi grupami zawodowymi i społecznymi – od polityków i organizacji międzynarodowych po lokalne społeczności oraz sektor prywatny. Tylko poprzez integrację różnych perspektyw możliwe jest wypracowanie trwałych rozwiązań.
6. Rola kultury i sztuki w procesach transformacyjnych
   Dokument kładzie nacisk na rolę kultury i sztuki jako katalizatorów zmian w społeczeństwie. Wskazuje, że twórcze podejście do dziedzictwa może przyczynić się do wzmocnienia więzi międzyludzkich i budowania coraz bardziej spójnych społeczności.

Przyjęcie Deklaracji Krakowskiej symbolizuje zobowiązanie uczestników konferencji do działania na rzecz ochrony dziedzictwa w sposób zintegrowany i zrównoważony. Dokument ten wyznacza kierunki dla polityki publicznej, a także dla projektów architektonicznych i edukacyjnych, które mają na celu stworzenie przyszłości opartej na równowadze między szacunkiem dla przeszłości a adaptacją do współczesnych wyzwań. Po zakończeniu konferencji deklaracja została przekazana instytucjom europejskim jako wezwanie do intensywnych działań związanych z przestrzenią, w której żyjemy.

Jerzy Fedorowicz – przewodniczący Komisji Kultury i Środków Przekazu Senatu RP

Znaczenie międzynarodowego spotkania

Konferencja w Krakowie zgromadziła nie tylko wybitnych przedstawicieli organizacji międzynarodowych, lecz także licznych ekspertów z dziedziny architektury i ochrony dziedzictwa. W wydarzeniu uczestniczyli m.in. prezydent ACE, sekretarz generalna Europa Nostra oraz wiceprezydent na Europę ICOMOS. Obecność członków Parlamentu Europejskiego oraz polityków z krajów UE nadała wydarzeniu dodatkowy wymiar polityczny i podkreśliła znaczenie ochrony dziedzictwa architektonicznego w kształtowaniu przyszłej Europy.

Prof. Jacek Purchla – wiceprezes Europa Nostra

Równowaga między nowoczesnością a tradycją

Jednym z kluczowych wątków konferencji była kwestia harmonizacji współczesnych potrzeb urbanistycznych z szacunkiem dla historycznej architektury. Należy podkreślić, że dziedzictwo powinno być rozumiane również jako wartość XX w., nieobjęta jeszcze ochroną konserwatorską, ale ważna dla przekazania dobrych idei przyszłym pokoleniom. Paneliści wskazywali na rosnącą rolę zintegrowanych rozwiązań w architekturze, które pozwalają na efektywne, nowatorskie wykorzystanie istniejących budynków, minimalizując przy tym negatywny wpływ na środowisko.

Janusz Sepioł – główny architekt miasta Krakowa

Zgromadzenie Architektów Europy w Krakowie

Następnego dnia po konferencji, 29 listopada, Kraków był gospodarzem Zgromadzenia Architektów Europy (Architects’ Council of Europe). To wydarzenie, które po raz pierwszy w 35-letniej historii ACE odbyło się w Polsce, jest kolejnym dowodem na rosnące znaczenie polskiego środowiska architektonicznego na arenie międzynarodowej.

Kraków – miasto o bogatej historii i wspaniałej architekturze – okazał się idealnym miejscem do dyskusji na temat przyszłości europejskiego dziedzictwa architektonicznego.

Oba wydarzenia, konferencja i Zgromadzenie Architektów Europy, stanowiły okazję do wymiany doświadczeń, a jednocześnie stały się impulsem do podejmowania konkretnych działań na rzecz ochrony dziedzictwa. Przyjęta w czasie konferencji Deklaracja Krakowska oraz zapoczątkowane podczas wydarzenia wspólne inicjatywy z pewnością wpłyną na dalsze losy europejskiego środowiska zbudowanego w kontekście globalnych zmian. Dzięki zaangażowaniu tak wielu instytucji i ekspertów krakowskie spotkanie pozostawi trwały ślad w historii architektury Europy.

Pia Maier Schriever – członkini Okrągłego Stołu Wysokiego Szczebla NEB, Ștefan Bâlici – prezes Rumuńskiego Orderu Architektów

Konferencja dostępna online

Dla osób, które nie mogły uczestniczyć w konferencji osobiście, organizatorzy udostępnili pełny jej zapis online². Jest to doskonała okazja do zapoznania się z prelekcjami oraz dyskusjami, które odbyły się podczas tego wyjątkowego spotkania.

¹ Dokument opublikowany na stronie: https://ace-cae.eu/publication/architecture-policies-europe (data dostępu: styczeń 2025).

² Konferencja dostępna pod linkiem: https://www.youtube.com/watch?v=s2TY9y3plUI (data dostępu: styczeń 2025).

BORYSŁAW CZARAKCZIEW

architekt IARP; do 2005 r. kierował spółką Miastoprojekt-Kraków; od 2005 r. współwłaściciel GPP Grupa Projektowa; członek SARP, w 2002 r. wybrany na pierwszego przewodniczącego Małopolskiej OIA; w latach 2014–2022 członek Krajowej Rady; od 2009 r. reprezentuje Polskę w pracach ACE (obecnie pełni funkcję skarbnika) oraz ENACA – ciała doradczego Komisji Europejskiej w zakresie Dyrektywy o wzajemnym uznawaniu kwalifikacji zawodowych; w 2020 r. powołany przez Prezydenta RP na przewodniczącego Społecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa