Pierwowzorem programu edukacyjnego Kształtowanie Przestrzeni, przeznaczonego dla młodzieży szkół ponadpodstawowych, realizowanego przez Izbę Architektów RP w latach 2010–2014, był irlandzki program Shaping Space, opracowany przez zespół architektów RIAI (Royal Institute of Architects in Ireland) na początku XXI w. Jego najważniejszym zadaniem jest budowanie świadomości społecznej i kształtowanie wrażliwości młodych ludzi na jakość otoczenia – z wykorzystaniem wiedzy i niektórych praktycznych umiejętności z zakresu architektury i urbanistyki.
Nasi irlandzcy koledzy wielokrotnie prezentowali program Shaping Space na forach międzynarodowych. Unikalny charakter tego opracowania (zbiór gotowych scenariuszy lekcyjnych) zwrócił więc uwagę polskich architektów, a Borys Czarakcziew otrzymał oryginalny egzemplarz i zaprezentował go ówczesnej Radzie Krajowej IARP. Materiał zyskał wstępną akceptację i został przetłumaczony przez Lidię Szczepanik na język polski, a ja – jako członek Rady zajmujący się wówczas szeroko pojętą edukacją (prowadziłam wówczas Zespół ds. Opiniowania Minimów Programowych na Wyższych Uczelniach Architektonicznych) – zostałam oddelegowana do zajęcia się tematem. Był to styczeń 2011 r.
Kiedy przeczytałam program „od deski do deski”, stało się dla mnie jasne, że tłumaczenie jeden do jednego nie przystaje do polskich warunków, bo założenia dotyczyły edukacji architektonicznej w odniesieniu do lokalnych uwarunkowań i historii Irlandii. Rozpoczęliśmy więc rozmowy z irlandzkimi kolegami i przy pomocy naszych prawników Izba Architektów RP uzyskała oficjalną, pisemną zgodę Królewskiego Instytutu Architektów Irlandii na opracowanie polskiej adaptacji Shaping Space. W zamian IARP udostępniła Irlandczykom prawa do wydanej przez Małopolską Okręgową Izbę Architektów książeczki dla dzieci Historia pewnego domu. Nawiasem mówiąc, książeczka została przetłumaczona wierszem, zgodnie z oryginałem, przez Ewę Basiurę.
W oryginale program opierał się m.in. na przykładzie uroczego, historycznego miasteczka Maynooth, położonego ok. 20 km od Dublina. Rozwój urbanistyki i architektury tego miejsca na przestrzeni wieków jest charakterystyczny dla całej Irlandii. Polska jednak to kraj zdecydowanie bardziej zróżnicowany terytorialnie i historycznie, więc stało się oczywiste, że w naszej wersji programu nie wystarczy opisanie jednego miejsca – potrzebowaliśmy co najmniej tylu przykładowych miasteczek, ile mamy województw. Dzięki pomocy profesora Kazimierza Kuśnierza udało się dokonać właściwych wyborów. Pozostało już tylko zorganizowanie zespołu zapaleńców i mogliśmy zaczynać.
W połowie 2011 r. pracę rozpoczął zespół, który tworzyli: Małgorzata Gruszka, Aleksandra Nurek, Zenon Remi, Urszula Szabłowska i Dariusz Śmiechowski. Sponsorem strategicznym i partnerem programu została firma Fakro, a honorowy patronat objęło Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Minister Edukacji Narodowej.
Zespół, przy udziale Joanny Leonowicz, opracował elementy wspólne programu Kształtowanie Przestrzeni, z treścią Załącznika nr 4, pt. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego, dla III i IV etapu edukacyjnego – do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17).
Wykonaliśmy tę pracę, aby nie zaprzepaścić na przyszłość szansy wprowadzenia Kształtowania Przestrzeni do szkół ponadpodstawowych w ramach zajęć lekcyjnych, zgodnie z podstawą programową, dzięki czemu nauczyciele różnych przedmiotów mogliby opracowywać treści zajęć, bazując na KP. Efektem było umieszczenie Kształtowania Przestrzeni na stronie www.ore.edu.pl – w ramach zasobów portalu Scholaris – jako jednego z programów rekomendowanych do wykorzystywania.
W celu zapewnienia ciągłości realizacji programu na następne lata chcieliśmy przekazać go w ręce pedagogów, nauczycieli dowolnych przedmiotów. W tym celu konieczne było zagwarantowanie im wsparcia architektów edukatorów w każdym województwie oraz merytorycznych warsztatów szkoleniowych. Przy współpracy z Kasią Domagalską zorganizowaliśmy w siedzibie Izby Architektów warsztaty szkoleniowe, w których czynny udział wzięli nauczyciele z całej Polski.
Kształtowanie Przestrzeni, przekazane do akcji pilotażowej w 2013 r., w swoich założeniach skupiało się na bezpośrednim otoczeniu uczniów – na ich domach, środowisku i okolicy, z którą mają do czynienia. W tej akcji uczestniczyło 13 szkół (siedem gimnazjalnych i sześć licealnych) z pięciu województw, czyli ponad 400 uczniów, 17 nauczycieli, ośmiu architektów koordynatorów.
Pilotażową edycję programu w semestrze letnim w roku 2013 zwieńczył konkurs dla młodzieży (w dwóch kategoriach: gimnazja i licea) na najlepszą prezentację dotyczącą przeprowadzonych zajęć. Na konkurs nadesłano 20 prac, a jury przyznało dwie nagrody główne, dwa wyróżnienia i jedną nagrodę specjalną. Uroczyste podsumowanie z udziałem uczniów i zaproszonych gości odbyło się w siedzibie IARP.
Szkoły biorące udział w pilotażu zgłosiły gotowość przystąpienia do edycji w kolejnym roku szkolnym, co było najlepszą rekomendacją dla programu, a dla nas – nagrodą za trud włożony w jego przygotowanie. Tak pokrzepieni przystąpiliśmy do pracy nad pierwszą edycją Kształtowania Przestrzeni w roku szkolnym 2013/2014.
Na dokończenie programu przed rokiem szkolnym zostało niewiele czasu, dlatego w trzyosobowym zespole – w składzie: Małgorzata Gruszka, Darek Śmiechowski i Marta Urbańska – podzieliliśmy się pracami redakcyjnymi. Zenon Remi przygotował rysunki i szatę graficzną, a opracowania komputerowego dokonał Bartosz Sobolski. Ola Nurek i Ula Szabłowska przygotowały szczegółowe materiały wraz z dokumentacją fotograficzną na temat wybranych historycznych miasteczek. Ostateczną korektę i redakcję wykonaliśmy we dwójkę z Darkiem Śmiechowskim w czasie wakacji, po czym zwróciliśmy się z prośbą do nieocenionego Krzysztofa Chwaliboga, przewodniczącego Polskiej Rady Architektury, o napisanie wstępu. Zgodził się na to z radością i przygotował bardzo mądry, skondensowany tekst, który możemy przeczytać w książkowym wydaniu Kształtowania Przestrzeni.
W pierwszej edycji programu KP w roku szkolnym 2013/2014 wzięło udział 66 szkół z 12 województw (34 gimnazjalne i 32 ponadgimnazjalne: 24 licea, sześć techników budowlanych, jedna szkoła architektury krajobrazu, jedna szkoła plastyczna), czyli około 2000 uczniów i około 70 nauczycieli. Zaangażowanych w działania było 28 architektów koordynatorów. Przy pomocy Kasi Domagalskiej przeprowadziłam w Warszawie dwa szkolenia dla wyjątkowo licznego grona nauczycieli. Na ogłoszony konkurs Nasza ulica i my nadesłano 32 prace (i jedną poza konkursem) w formie krótkich filmów wykonanych za pomocą telefonów komórkowych. Jury, w którym tym razem zasiadł również ówczesny Minister Kultury, przyznało dwie główne nagrody, dwa wyróżnienia i dwa wyróżnienia honorowe.
Uroczysta gala kończąca pierwszą edycję programu odbyła się 24 czerwca 2014 r. w siedzibie IARP.
W dniu wręczania nagród nasunęły mi się refleksje, które stanowiły podsumowanie trzyletniej, intensywnej pracy.
Widziałam m.in. konieczność zwiększenia aktywności architektów koordynatorów z izb okręgowych w pozyskiwaniu szkół do kolejnych edycji. Doszłam do wniosku, że trzeba zorganizować oddzielną strukturę współpracy architektów bezpośrednio wspomagających nauczycieli, co pozwoliłoby na zintensyfikowanie ich udziału w bezpośredniej realizacji zadań programu.
Dotychczasowa praca pokazała także, że niezbędna jest kontynuacja pozyskiwania wsparcia lokalnych władz samorządowych oraz dalszej współpracy z partnerem IARP, firmą Fakro. Wśród przemyśleń znalazły się też plany na dalszą ogólnopolską promocję Kształtowania Przestrzeni.
Kończąc uroczystą galę, obiecałam wszystkim obecnym, że ciąg dalszy nastąpi. Niestety, nie nastąpił… Program jednak istnieje, jest sensowny i pomaga w kształceniu nie tylko uczniów, lecz także nauczycieli. Oferuje wiele możliwości realizacji w bardzo różnorodnych formułach i konfiguracjach, a przy tym proponuje gotowe scenariusze lekcji i jest podręcznikiem dla prowadzących. Owszem, wymaga środków finansowych, ale to oczywiste. Niezależnie od podejścia do tematu pamiętajmy, że myśl, która powinna nam przyświecać, brzmi: przyszła jakość naszego środowiska będzie określana przez tych, którzy dziś są dziećmi. ■
Założenia programu
Cele programu
Struktura programu
Program można rozpisać na cały rok szkolny, przerabiając wszystkie trzy zalecane opcje, lub wybrać jedną opcję i wyłożyć ją w formie godzinnego modułu semestralnego. Istnieje też możliwość wytypowania pojedynczego tematu z programu i wielokierunkowego rozpisania go na tydzień lub semestr, przy założeniu współpracy nauczycieli różnych przedmiotów czy rozwoju indywidualnych zainteresowań ucznia poza szkołą.
Wnioski płynące z zakończonego pilotażu
Wnioski z pierwszej edycji programu
Małgorzata Gruszka
architekt IARP; absolwentka Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej; ma uprawnienia do projektowania bez ograniczeń od 1990 r.; członek KRIA RP w latach 2010–2014, przewodnicząca Zespołu ds. Edukacji Dzieci i Młodzieży oraz Zespołu ds. Opiniowania Minimów Programowych Wyższych Uczelni Architektonicznych w III kadencji; sędzia i sekretarz Krajowego Sądu Dyscyplinarnego IV kadencji, przewodnicząca OKR MPOIA V i VI kadencji; przez ponad 20 lat prowadziła własne biuro projektowe; autorka i współautorka wielu projektów, m.in.: kamienicy przy ul. Zwierzynieckiej 30 w Krakowie, sieci banków DnB NORD, Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie, Klasztoru Sióstr Klarysek w Skaryszewie k. Radomia; obecnie pracuje w administracji architektoniczno-budowlanej w Krakowie
