Izba Architektów RP, jako lider Rady Sektorowej ds. Kompetencji Architektura i Urbanistyka, uzyska oficjalne poparcie instytucjonalne w prowadzeniu prac badawczych i opracowaniu strategii rozwoju kompetencji w naszym zawodzie. To ogromny krok naprzód, który oznacza, że nasza profesja została uznana za istotny sektor gospodarki, wymagający odpowiedniego wsparcia.
Gdyby zapytać dowolnego architekta w Polsce, co jest największym wyzwaniem w naszej branży, lista odpowiedzi byłaby długa: kwestia wynagrodzeń, brak standardów kontraktowych, poziom edukacji niedostosowany do rzeczywistych potrzeb rynku, cyfryzacja, prawo budowlane zmieniające się szybciej, niż jesteśmy w stanie je stosować. A to tylko początek.
Architektura i urbanistyka to dziedziny twórcze, prestiżowe, ale czy osoby wykonujące związane z nimi zawody są w Polsce dobrze wynagradzane? Dziś wielu architektów i urbanistów nie może się rozwijać, ponieważ ich działalność nie generuje wystarczających środków na inwestycje w nowe technologie. Konkurencja na rynku, oparta na najniższej cenie, a nie na jakości, coraz bardziej obniża rentowność projektowania. Ponadto nasz sektor nie był do tej pory traktowany jako odrębna gałąź gospodarki. Przez lata w dyskusjach na poziomie ministerialnym funkcjonował jako część szeroko pojętego budownictwa, co nie tylko umniejszało naszą rolę w kształtowaniu przestrzeni, ale również blokowało możliwości rozwoju i pozyskiwania funduszy na podnoszenie kompetencji.
Po dwuletnich staraniach, w ramach których konsekwentnie tłumaczyliśmy przedstawicielom władz rolę projektowania, udało się doprowadzić do uznania architektury i urbanistyki za odrębny sektor gospodarczy. Nie byłoby tego przełomu bez deklaracji z Davos – dokumentu podpisanego w 2018 r. przez europejskich ministrów kultury. Został w nim zawarty jasny przekaz: architektura i urbanistyka to nie tylko branża usługowa, lecz także strategiczny sektor gospodarki, który wpływa na jakość życia społeczeństwa. Kluczowym pojęciem deklaracji jest Baukultur, czyli kultura budowania, rozumiana jako troska o jakość przestrzeni w każdej skali – od urbanistycznej przez architekturę aż po detale w projektowanych wnętrzach. Oznacza to, że architekt i urbanista nie są wyłącznie wykonawcami zleceń inwestorów. Ich zadaniem jest bowiem kształtowanie przestrzeni – zgodnie z wartościami społecznymi, kulturowymi i gospodarczymi – dla klientów, którzy w przyszłości będą tę przestrzeń użytkować. Włączenie naszego zawodu do ogólnej kategorii budownictwa nie odpowiadało rzeczywistej roli, jaką odgrywamy w procesie tworzenia przestrzeni. Dzięki tej argumentacji udało się przekonać decydentów, że architektura i urbanistyka wymagają odrębnego podejścia, dostosowanych regulacji i funduszy na rozwój. Zatem uznanie ich za odrębny sektor gospodarki to krok milowy, który otwiera przed nami nowe możliwości. Właśnie w tym kontekście powołanie Rady Sektorowej ds. Kompetencji Architektura i Urbanistyka nabiera kluczowego znaczenia.
Rady sektorowe ds. kompetencji to ogólnopolski system wspierania rozwoju kluczowych branż gospodarki, koordynowany przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. PARP od lat organizuje konkurs na prowadzenie rad sektorowych, który umożliwia wyłanianie organizacji branżowych, odpowiedzialnych za diagnozowanie potrzeb kompetencyjnych w poszczególnych sektorach i formułowanie rekomendacji dotyczących kształcenia oraz doskonalenia zawodowego. Jeśli spojrzymy na dobrze prosperujące sektory gospodarki, zauważymy jedną wspólną cechę – wzrasta nie tylko poziom umiejętności działających w tych obszarach specjalistów, ale również rentowność całej branży. W systemie rad sektorowych chodzi bowiem zarówno o edukację, jak i o realne przełożenie na dochodowość danego sektora gospodarki.
Izba Architektów RP, jako lider Rady Sektorowej ds. Kompetencji Architektura i Urbanistyka, uzyska oficjalne poparcie instytucjonalne w prowadzeniu prac badawczych i opracowaniu strategii rozwoju kompetencji w naszym zawodzie. To ogromny krok naprzód, który oznacza, że nasza profesja została uznana za istotny sektor gospodarki, wymagający odpowiedniego wsparcia. Dzięki temu uzyskaliśmy dostęp do funduszy na badania rynku, analizę trendów i przygotowanie rozwiązań, które w przyszłości pozwolą na skuteczniejsze kształcenie specjalistów oraz poprawę warunków pracy w branży.
Od lat obserwujemy, jak architekci w Polsce walczą o godne wynagrodzenia, o warunki pracy pozwalające na tworzenie wartościowej architektury, a nie jedynie na optymalizowanie kosztów ponoszonych przez inwestorów. Brak regulacji dotyczących zasad wynagradzania doprowadził do sytuacji, w której projektowanie stało się grą rynkową opartą na konkurencji cenowej, nie zaś na jakości usług. Architekci i urbaniści, zamiast koncentrować się na kreowaniu wysokiej jakości przestrzeni, często muszą walczyć o swoje wynagrodzenie, tłumacząc klientom, dlaczego projekt wymaga odpowiedniej wyceny. To prowadzi do wyczerpania zawodowego, niskiej rentowności biur projektowych i braku środków na rozwój, a w konsekwencji – do stopniowego osłabiania pozycji profesji. Tymczasem w wielu krajach europejskich system kształcenia, standardy kontraktowe i regulacje zawodowe są formowane za pomocą funkcjonujących tam mechanizmów wsparcia systemowego, które pozwalają na stabilizację warunków pracy i na to, by profesja zyskiwała na prestiżu. Nie polegają one na wprowadzaniu sztucznych regulacji czy protekcjonizmu, ale na tworzeniu przejrzystych zasad, dzięki czemu zawód może się rozwijać w sposób zrównoważony, przynosząc korzyści zarówno specjalistom, jak i całemu społeczeństwu. W Polsce przez lata brakowało podobnych mechanizmów.
Aby wprowadzać zmiany, trzeba najpierw wiedzieć, z czym wiążą się największe wyzwania. Pierwszym etapem prac rady sektorowej jest szeroko zakrojona analiza rynku – identyfikacja luk kompetencyjnych, barier systemowych i prawnych oraz realnych problemów, z którymi mierzą się architekci i urbaniści. Przygotowany w ten sposób fundament pozwoli nie tylko na określenie kluczowych obszarów działań, ale przede wszystkim na wypracowanie solidnych rekomendacji. To właśnie na tej podstawie w przyszłości będą wdrażane konkretne rozwiązania, w tym finansowanie szkoleń i programów rozwojowych.
Jedynie liderzy rad sektorowych mogą się ubiegać o środki Funduszu Europejskiego dla Rozwoju Społecznego (FERS), które wspierają etap analiz, badań rynku i opracowywania rekomendacji. IARP, jako lider, ma możliwość dokładnego zdiagnozowania sektora architektury i urbanistyki, zbadania rzeczywistych potrzeb rynku pracy i stworzenia rekomendacji rozwiązań legislacyjnych, edukacyjnych i szkoleniowych, dostosowanych do przyszłych wyzwań. Środki na szkolenia i rozwój kompetencji zawodowych będą dostępne w ramach FERS dopiero na kolejnym etapie – po zakończeniu analiz i sformułowaniu rekomendacji. Szkolenia muszą być zgodne z wynikami badań i jasno określonymi potrzebami sektora, aby nie inwestować w przypadkowe inicjatywy, ale w takie, które faktycznie podniosą jakość pracy urbanistów i architektów oraz zwiększą konkurencyjność gospodarczą sektora.
Dzięki temu mamy realną szansę nie tylko stworzyć strategię dla przyszłości zawodu, lecz także zapewnić, że jej wdrażanie będzie miało solidne podstawy i realny wpływ na rynek. Nie chodzi tu o akademicką dyskusję czy abstrakcyjne strategie, ale o konkretne działania. Rada to mechanizm, który może stać się podstawą rzeczywistej zmiany, pod warunkiem że skutecznie wykorzystamy możliwości, jakie daje udział w programie PARP i konsekwentnie będziemy dążyć do podniesienia standardów w naszej profesji.
To, jak funkcjonuje sektor, zależy od dotyczących go regulacji i standardów oraz świadomości rynku. Powołanie rady sektorowej jest pierwszym krokiem do tego, by zawód architekta i urbanisty był postrzegany tak, jak na to zasługuje – jako kluczowy element gospodarki, wymagający systemowego wsparcia i sprawiedliwego wynagradzania. Dlatego praca rady to realny proces zmian, w którym niezbędne jest zaangażowanie specjalistów z różnych obszarów. Aby skutecznie wypracować rozwiązania dla sektora architektury i urbanistyki, zaplanowane zostały grupy robocze, złożone z ekspertów zajmujących się kluczowymi zagadnieniami.
W sposób ciągły będzie działać grupa robocza ds. monitorowania rynku pracy i analizy trendów w branży, zarówno w dużych miastach, jak i w małych ośrodkach. Bez rzetelnej wiedzy o tym, jakie są rzeczywiste potrzeby rynku, nie da się skutecznie wprowadzać zmian.
Nie można też zapominać o roli prawa. Przy braku przemyślanych i stabilnych regulacji nawet najlepsze rekomendacje mogą pozostać jedynie teorią. Grupa robocza ds. zmian legislacyjnych to kolejny filar, bez którego niemożliwe będzie wprowadzenie systemowych rozwiązań, poprawiających warunki pracy w branży.
Sposób zarządzania pracą, negocjacje, wycena projektów i kompetencje biznesowe to obszary, które decydują o rentowności działań projektanta. Dlatego grupa ds. kompetencji miękkich zajmie się kwestią umiejętności pozwalających na świadome wykonywanie zawodu.
Aby stworzyć spójny system kształcenia i certyfikacji, potrzebne są wyraźne ścieżki zawodowe, dzięki którym każdy specjalista będzie mógł rozwijać się w określonym kierunku i mieć pewność, że jego kompetencje zyskają uznanie na rynku. Właśnie temu poświęcona jest praca zespołu ds. standaryzacji i certyfikacji, dążącego do przygotowania nowych wytycznych dla zawodu.
Równie istotne jak warunki jego wykonywania jest otoczenie, w którym prowadzona jest działalność. W następnej kolejności specjalna grupa będzie więc analizować nowoczesne technologie i cyfryzację. BIM, AI czy modelowanie 3D to już standardy w wielu krajach, a ich rozwój w polskiej praktyce zwiększy dostęp do międzynarodowego rynku i podniesie konkurencyjność biur projektowych.
O przyszłości nie da się mówić bez odniesienia do zrównoważonego rozwoju. Projektowanie zgodnie z zasadami gospodarki cyrkularnej, minimalizowanie śladu węglowego, zwiększanie efektywności energetycznej i dostosowanie przestrzeni do zmian klimatycznych to wyzwania, które dotyczą każdego architekta i urbanisty. Brak przygotowania w tym zakresie będzie w nadchodzących latach oznaczać eliminację z rynku. Obszary te wymagają więc osobnej analizy, którą zajmie się zespół ds. zrównoważonego rozwoju.
Poza tym nie można ignorować problemu niedopasowania edukacji do realiów rynku. Dlatego za działania edukacyjne i zwiększanie świadomości społecznej na temat roli architekta i urbanisty w procesie projektowym odpowiedzialne będą odrębne grupy robocze.
Jednym z największych wyzwań, przed którymi dziś stoimy, jest niedostateczna świadomość społeczna, dotycząca wartości naszej pracy. Wciąż pokutuje przekonanie, że koncepcja architektoniczna to jedynie wstępny szkic, możliwy do uzyskania na zasadzie „propozycji”, bez formalnego zobowiązania i wynagrodzenia. Tymczasem to właśnie koncepcja jest kluczowym etapem procesu projektowego – momentem, w którym kształtują się główne założenia przestrzenne, funkcjonalne i estetyczne. To ona decyduje o charakterze budynku, jego relacji z otoczeniem, o komforcie użytkowników, o rozwiązaniach materiałowych i technologicznych. Jest to najbardziej twórczy i wymagający etap pracy architekta oraz urbanisty, gdzie niezbędne są wyobraźnia i umiejętności projektowe, a także doświadczenie i wiedza ekspercka. Mimo to często spotykamy się z sytuacją, kiedy inwestor oczekuje wstępnych rozwiązań „na próbę”, zanim podejmie decyzję o współpracy. To nie tylko umniejsza znaczenie etapu koncepcyjnego, ale również prowadzi do erozji standardów rynkowych. Tymczasem oczekiwanie od architekta lub urbanisty koncepcji „za darmo” jest nienależnym wzbogaceniem się inwestora. Nawet jeśli nie skorzysta on z opracowanego rozwiązania, to na jego podstawie podejmuje kluczowe decyzje dotyczące przyszłego projektu – związane z budżetem, rozwiązaniami funkcjonalnymi, układem przestrzennym czy wyborem technologii – a także zakupu nieruchomości. Ten wkład intelektualny i twórczy musi zostać uczciwie wynagrodzony.
Odpowiedzią na ten problem jest systemowe edukowanie inwestorów, klientów indywidualnych i instytucji publicznych, tak aby znali rolę i znaczenie koncepcji w procesie projektowym. Edukacja to zatem jedno z zadań rady sektorowej, konieczne jest bowiem uświadamianie, że jakość przestrzeni zależy od rzetelnie przeprowadzonych analiz, od indywidualnego podejścia do kontekstu oraz od czasu, który architekt i urbanista poświęcają na stworzenie najlepszego rozwiązania. Wymaga to doświadczenia, umiejętności i profesjonalizmu, a te – jak w każdej branży – mają swoją wartość.
Nie można oczekiwać wzrostu rentowności sektora architektury i urbanistyki bez zmiany społecznego podejścia do wynagradzania pracy twórczej. Do kluczowych zadań rady sektorowej należy więc określenie standardów, które pomogą uregulować ten problem, ale równie ważna jest konsekwentna praca nad zmianą społecznej mentalności. Dopiero to umożliwi stworzenie takich warunków, aby architekt i urbanista mogli w pełni realizować swoje kompetencje – bo dobrze zaprojektowana przestrzeń nie powstaje przypadkiem.
Obecnie IARP przygotowuje wniosek o finansowanie ze środków FERS wszystkich wymienionych działań. Trwa intensywna praca, formują się grupy robocze, zbierane są dane o sektorze. Po przeprowadzeniu analiz rynku opublikujemy wyniki badań, które pozwolą wskazać konkretne kierunki postępowania. Ostatecznym celem jest stworzenie systemu wsparcia dla architektów i urbanistów, obejmującego aspekty zarówno edukacyjne, kompetencyjne, jak i finansowe.
Zmiany nie dokonają się jednak same. Już teraz zapraszamy do udziału w tym procesie. Im większe będzie zaangażowanie środowiska, tym bardziej realną mamy szansę, że uda nam się wprowadzić założenia w życie. Jeśli chcemy wpływać na kształt naszej profesji, to teraz jest moment, by działać. Inicjatywa, początkowo mająca na celu poprawę kompetencji w sektorze, może stać się fundamentem rzeczywistych zmian. Zmian, które sprawią, że nasza praca będzie lepiej wynagradzana, bardziej stabilna i lepiej dostosowana do współczesnych realiów.
PAULINA DUCH-ŻEBROWSKA
architektka IARP i RIBA; asystentka na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej, specjalizująca się w projektowaniu architektonicznym, partycypacyjnym oraz zarządzaniu projektami; ekspertka w zakresie zrównoważonego budownictwa i przestrzeni publicznych; jako członkini Zespołu ds. Warunków Wykonywania Zawodu przy KRIA RP jest aktywnie zaangażowana w działania na rzecz podnoszenia rangi zawodu
